"Łaskawe" Jonathan Littell

Dzień dobry. ;-)

Miałam dziś nawiązać do mojego wtorkowego postu, ale nie zdążyłam nic przygotować i MójCiOn poratował mnie minirecenzją "Łaskawych" Jonathana Littella. Oto ona:

Erynie - Łaskawe - Eumenidy to starożytne boginie odpowiedzialne za zemstę, a także wyrzuty sumienia. Początkowo wydaje się, że bohater - reportażysta powieści Jonathana Littella nie ma z nimi do czynienia. Zapewnia nas, że zachowywał się jak każda racjonalna jednostka - próbował przeżyć, wykonując jak najlepiej swoje obowiązki. To, że przeznaczenie umieściło go po stronie niemieckich faszystów, było dziełem przypadku. Że był wysokim funkcjonariuszem SS było skutkiem jego wykształcenia i chęci służenia ojczyźnie. Nie prosi więc o wybaczenie, nie czuje się winnym popełnionych zbrodni.

Narracja jego opowieści brzmi jak reportaż albo sprawozdanie. W beznamiętny, zdystansowany sposób opisuje dziesiątki przypadków barbarzyństwa. Jednocześnie robi to  niezwykle szczegółowo i drobiazgowo. Pojawia się ze swoimi oddziałami SS w szczególnie ważnych, wręcz symbolicznych miejscach dla II wojny światowej na wschodzie Europy. Jest na Ukrainie podczas agresji Niemiec na ZSRR, pod Stalingradem, w Auschwitz. Na kształt Forresta Gumpa wiedzie czytelnika przez najistotniejsze miejsca i wydarzenia w naszej części Europy. Zbrodnie, krew, pogromy, cierpienie wyglądające niemal z każdej strony powieści widziane są oczyma beznamiętnego badacza historii, mimo że jednocześnie aktywnego uczestnika lub świadka.

Jako pnący się po szczeblach kariery SS-man odbierający i wydający rozkazy, dyrektywy, zarządzenia, raporty daje nam pełny obraz wielostopniowej maszynerii nazistowskiej, której podzespoły to różne instytucje militarne jak SS, SD, SA i Wehrmacht. Wspomniane wyżej wielorakie dokumenty są jak limfa napędzająca życiem tę maszynę. Eksterminacja i zbrodnia uzyskują dzięki niesłychanemu sformalizowaniu status procedury. Niemiecka perfekcja staje się kastracją sumienia. Każdy nazista jest jedynie ziarnkiem piasku na pustyni. Każdy wykonuje jedynie swój maleńki odcinek obowiązków. W tej sytuacji nawet bezpośredni strzał w skroń czy potylicę bezbronnej ofiary staje się jedynie wypełnieniem woli potężnego „nadorganizmu”.

Jednakże za permanentne okrucieństwo, usprawiedliwiane w warstwie racjonalnej, płaci się straszliwą cenę psychiczną. Eumenidy są jak przyczajone łowczynie. Cierpliwie czekają na swoje kolejne ofiary. Bohater "Łaskawych" jest przykładem, jednym z wielu w tej opowieści, jak pod maską obojętności i dystansu do toczących się okrucieństw, następuje całkowite stoczenie się psyche na dno szaleństwa. Opętania, które kończy się zabójstwem własnej matki i jej francuskiego męża, kazirodczą relacją z siostrą czy zabójstwem jedynego przyjaciela. W tym końcowym szaleństwie biorą, wydaje się, udział wszyscy. Przykładem mogą być zdziczałe dzieci spotkane na Pomorzu lub detektywi ścigający bohatera w ostatnich godzinach III Rzeszy.

Za "Łaskawe" Littell dostał zarówno nagrody i pochwały, jak i srogą krytykę zarzucającą mu pornografię i kicz. Jest to książka niewątpliwie trudna w czytaniu, nasycona olbrzymią ilością skrótów, nazw, postaci. Jednakże nie sposób przejść koło niej obojętnie. Może właśnie dlatego, że wzbudza tak ambiwalentne opinie, jest dobrym materiałem do wyrobienia sobie własnej.

Książę musi to przemyśleć. Bądźmy cichutko.